Hava kirliliği Alzheimer riskini de artırıyor

Temiz Hava Hakkı Platformu’nun son değerlendirmelerine göre, PM2.5 kirliliğine atfedilen erken ölümler 2023’te 63 bin 851, 2024’te 62 bin 644 olarak hesaplandı; bu tablo, iki yılda toplamda yaklaşık 127 bin can kaybına işaret ediyor. Dünya genelinde hava kirliliğine bağlı ölümlerin 8 milyonun üzerine çıktığı vurgulanırken, Türkiye’nin büyükşehirlerinde kış aylarında ısınma kaynaklı emisyonların yükü artıyor. Uzmanlar, fosil yakıt kullanımı ve düşük kaliteli yakıtların ısrarlı şekilde sürmesinin ölüm yükünü büyüttüğünü belirtiyor.

Nedenler: Isınma, trafik, betonlaşma

Kışın yakılan sobalar ve kömür türleri, kent içi yoğun trafik ve dizel emisyonları ile ısı adası etkisini artıran yoğun betonlaşma, partikül madde ve azot dioksit düzeylerini yukarı taşıyor. Rafineri, sanayi ve termik santral kaynaklı emisyonlar da bölgesel olarak sınır değerlerin aşılmasında kritik rol oynuyor. Hava kalitesi izleme ağındaki veri eksiklikleri, bazı illerde sorunun tam boyutunu görmeyi zorlaştırsa da ölçümlerin yapıldığı noktalarda DSÖ kılavuzlarına uyumun sağlanamadığı anlaşılıyor.

Sağlık etkileri: Solunumdan beyne

İTÜ’den Prof. Dr. Hüseyin Toros’un hatırlattığı gibi, bir yetişkin günde ortalama 15 kilogram hava soluyor; akciğerlerden dolaşıma karışan zararlı partiküller kalp-damar sistemi başta olmak üzere tüm vücuda yayılıyor. PM2.5 maruziyeti; KOAH, astım alevlenmeleri, inme ve kalp krizi riskini artırırken, son yıllarda Alzheimer ve demans semptomlarıyla ilişkisini gösteren bulgular da güçleniyor. Bu nedenle hava kirliliği yalnızca çevre değil, kapsamlı bir halk sağlığı ve sosyal bakım sorunu olarak ele alınıyor.

En kirli bölgeler: İstanbul ve Anadolu’dan örnekler

İstanbul’da 2023-2024 verilerine göre Esenyurt, Yenibosna, Şişli ve Kartal en kirli ilçeler arasında öne çıkarken; Büyükada, Şile ve Sarıyer daha düşük kirlilik düzeyleriyle ayrışıyor. Türkiye genelinde Iğdır, Erzincan ve Kütahya; sanayi, topografya ve ısınma kaynaklı etkilerin kesişmesiyle daha yüksek kirlilik profilleri sergiliyor. Bölgesel meteoroloji ve inversiyon koşulları, kış aylarında kirleticilerin şehir üzerinde birikmesine yol açabiliyor.

Ne yapılmalı?

Temiz ısınma: Katı yakıttan kademeli çıkış, konut yalıtımı ve verimli ısı pompalarıyla desteklenmeli.
Ulaşım: Dizel araçların payı azaltılmalı, toplu taşıma ve mikromobilite teşvik edilmeli.
Sanayi ve enerji: Emisyon sınırları sıkılaştırılmalı, izleme ve denetimler şeffaflaştırılmalı; temiz enerji geçişi hızlanmalı.
Ölçüm ve şeffaflık: PM2.5 için ulusal limit değeri belirlenmeli, ölçüm istasyonları yaygınlaştırılmalı ve veriler kamuya anlık açık hale getirilmeli.
Sağlık politikası: Hava kirliliğinin kardiyovasküler ve nörolojik etkileri ulusal sağlık stratejilerine entegre edilmeli; riskli gruplara yönelik korunma programları uygulanmalı.

Bireysel korunma önerileri

Yoğun kirlilik günlerinde dışarıda geçirilen süreyi kısaltın, mümkünse sabah-erken akşam yoğun saatlerden kaçının.
Ev içi havayı filtreleyen HEPA sınıfı cihazlar kullanın, kapı-pencere sızıntılarını azaltın.
Trafiğin yoğun olduğu güzergâhlarda yürüyüş ve koşu yapmaktan kaçının; yeşil koridorları tercih edin.
Solunum veya kalp-damar hastalığı olanlar hekimleriyle kişisel eylem planı belirlesin; belirtilerde artışta tıbbi destek alın.